مقدمه

وجود واحد یا بخشی مستقل و مجزا تحت عنوان تحقیق و توسعه در هر سازمانی امری بسیار پراهمیت می­باشد که البته در ساختارهای بزرگ وجود تیمی به عنوان تحقیق و توسعه در هر واحد ضروری به نظر می­رسد. بالا رفتن رقابت و انگیزه بقا باعث شده است تا سازمان­ها و کارخانه­جات، فعالیت­های خود را روی توانایی­های محوری و تولیدات اساسی متمرکز نمایند که لازمه آن نیز سرمایه­گذاری مالی و زمانی در تحقیقات و تولید نوآوری­های تکنولوژیک، پایه­ای و کارآمد می­باشد. در این راستا فعالیت­های بخش R & D  نیز باید با محوریت ایجاد کسب و کار جدید و خلاقانه و در جهت اهداف کوتاه مدت و بلند مدت سازمان باشد. از طرف دیگر افزایش شدید رقابت بین سازمان­ها و کارخانجات و درگیری عمده مدیران با مسائل مالی و همچنین نبود زمان لازم و تخصص کافی از طرف مدیران در حل برخی از نیازهای رقابتی (بخصوص در سازمان­های بزرگ)، نیز باعث افزایش حمایت آنها از فعالیت­های R & D شده است. در حال حاضر بخش R & D اثر مهم و مستقیمی روی اقدامات و تولیدات نوآورانه، کنترل بهره­وری، ارتقا و نگهداری کیفیت، استانداردسازی اقدامات و تولیدات در سطح ملی و بین­المللی، بررسی و رصد دقیق و مداوم بازار داخلی و خارجی، کنترل دقیق نوسانات عملکرد و تولید خود سازمان و سازمان­های رقیب، کنترل دقیق روی قوانین حاکم و استفاده بهینه از قوانین و تبصره­های احتمالی که به نفع سازمان باشد، و همچنین تولید علم از جمله انجام طرح­های تحقیقاتی مورد نیاز سازمان و حتی چاپ مقاله و کتاب که می­تواند در ارتباط و هماهنگ با دانشگاه انجام بگیرد دارد. در این زمینه حتی افراد خارج از سازمان بخصوص افراد متخصص و دانشمند که در دانشگاه و مراکز علمی فعالیت دارند می­توانند عضو فعال بخش R & D یک سازمان باشند. برای درک بهتر اهمیت وجود بخش تحقیق و توسعه در یک سازمان می­توان به سرمایه­گذاری ۹/۶۲۳ میلیون دلاری شرکت نوکیا در طی سال­های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ اشاره کرد که روی فعالیت­های بخش R & D شرکت داشت تا در جهت افزایش قابلیت­ها و توسعه نرم­افزاری موبایل­های هوشمند هزینه گردد.  

تعریف تحقیق و توسعه یا R & D

اصطلاح تحقیق و توسعه یا همان Research and Development  طبق نظر موسسه Organization for Economic Cooperation and development که شامل ۳۰ کشور پیشرفته دنیا است، به معنای اقدامات و فعالیت­های سازنده از طرف یک واحد سیستماتیک می­باشد که با هدف ارتقای دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهره­گیری از این دانش برای کاربردهای نوین می­باشد. باید متذکر شد که امروزه توسعه و طراحی تولیدات جدید و جذاب، بیش از پیش به عنوان عامل اصلی و کارگر شرکت­ها و کارخانجات مطرح است. در صنعت امروزی که با شتاب زیادی در حال عبور و تغییر می­باشد، توقف و عدم حرکت مناسب و نبوغانه و عدم بهره­گیری از تجارب و دانش افراد کارآمد که خواستگاه عمده­شان دانشگاه­ها و مراکز علمی و خود کارخانجات صنعتی می­باشد، به منزله نابودی و مرگ تدریجی یک سازمان خواهد بود و این الزام به علت تغییرات و گسترش سریع و ادامه­دار تکنولوژی، تکاپو و عکس­العمل رقبای موجود در بازار و همچنین تعیین اولویت نیازمندی مشتریان و مصرف­کنندگان بوجود آمده است. بخش تحقیق و توسعه علاوه بر ارتباطش با توسعه تکنولوژی، معنای اقتصادی ویژه­ای را هم در بطن خود دارد و امروزه در بسیاری از کشورهای پیشرفته، سرمایه­گذاری و پشتیبانی از بخش R & D بازتاب یک جریان گسترده در جهت فراتر رفتن از سود و بازدهی فعلی و بهبود عملکرد و بازدهی رضایت بخش و مکفی در آینده می­باشد.  

 تاریخچه تحقیق و توسعه (R & D )

اصطلاح تحقیق و توسعه از سده بیستم مورد توجه قرار گرفته است و تا پیش از این فقط توسط تعداد معدودی از سازمان­های خصوصی صنعتی استفاده می­شد. قبل از جنگ جهانی دوم، فعالیت­های بخش­هایی مثل R & D عمدتا در صنایع نظامی آمریکا، ژاپن و اروپا تمرکز داشت. از جنگ جهانی دوم تا کنون، تحقیق و توسعه به عنوان علت اساسی رشد و توسعه صنعت محسوب می­شود. در حقیقت تحقیق و توسعه در سیر تکاملی و گسترش خود سه نسل را طی کرده است. نسل اول؛ آزمایشگاه­های اولیه و محققین و دانشمندان بودند که در این نسل پژوهش­ها عمدتا بصورت انفرادی انجام می­گرفت و نتیجتا منجر به اختراعات و دگرگونی­های عظیم می­شد. نسل دوم؛ واحدهای R & D در کارخانجات بودند که با آزمایشگاه­های مراکز علمی و دانشگاهی ارتباط  نزدیکی داشته (در این نسل کارخانجات و تولیدکنندگان با محدودیت بازار و رقابت گسترده و شدید روبرو بودند) و ویژگی واحد تحقیق و توسعه در این نسل، جریان یافتن تحقیقات موثر، خلاقانه و مورد نیاز صنایع و در نتیجه تولید تکنولوژی­های مرتبط و کارآمد با تولید بود. نسل سوم؛ ایجاد تحولات نوین و موثر در واحدهای تحقیق و توسعه و ایجاد ارتباط و همکاری تنگاتنگ بین دانشگاه و صنعت می­باشد. در حال حاضر واحدهای تحقیق و توسعه به قدری گسترش پیدا کرده­اند که علاوه بر پاسخگویی به مسایل صنعتی و تولیدی و تکنولوژیک، با مسایل فرهنگی و سیاسی و امنیتی کشورها هم در ارتباط است. در حال حاضر که واحدهای نسل سوم فعالیت دارند، مجموعه­ای از R & D ، تکنولوژی، تجارت و استراتژی کسب سود بیشتر و داوم در لرزه­ها و نوسانات سخت اقتصادی و سیاسی در کنار هم قرار می­گیرند تا برنامه­ریزی دقیقی جهت بدست آوردن بازار جهانی ارائه دهند و در این راستا مدیریت هوشمندانه، رکن اساسی توسعه و بقای هر سازمان و کارخانه­ای محسوب می­شود. در مجموع می­توان گفت که میزان سرمایه اختصاص داده شده هر سازمان به بخش تحقیق و توسعه نشان دهنده میزان پیشرفت آن سازمان و در سطح بالاتر پیشرفت صنعت مربوطه و پیشرفت کشور می­باشد.

تا قبل از تشکیل R & D سازمان یافته، شرکت­ها و کمپانی­های مختلف با مشکلاتی همچون بالا بودن هزینه­های تولید و پایین بودن کیفیت و کمیت تولیدات مواجه بودند که امروزه به کمک بخش تحقیق و توسعه و رفع این مشکلات، قیمت سهام کمپانی­ها نیز افزایش پیدا کرده­اند. در حال حاضر در کشور ما کمتر از ۲ درصد شرکت­ها و کارخانجات دارای واحد R & D می­باشند و این در حالی است که کارخانجات و موسسات بزرگ صنعتی در دنیا بالغ بر یک سوم (حدود ۳۰ درصد) از درآمد خود را صرف پژوهش و تحقیق خود می­کنند و در این راستا تعامل گسترده و سازنده­ای با دانشگاه و محققین کارآمد و مورد نیاز خود دارند. در ایران وجود چنین واحدهایی و چنین ارتباطی کمتر از یک درصد می­باشد و این مسئله از مهم­ترین موانع موجود بر سر راه توسعه و پیشرفت ایران بر اساس چشم­انداز ۲۰ ساله می­باشد.

امروزه خلاقیت و ابتکار و نوآوری در سایه وجود پرسنل متعهد و باسواد و همکاری با دانشگاه که مرکز تولید علم می­باشد، بزرگترین دارایی شرکت­ها و صنایع روز دنیا می­باشند و از این رو در بیشتر کمپانی­های کشورهای پیشرفته، واحد ویژه­ای تحت عنوان واحد تحقیق و توسعه یا R & D با حضور مدیران، مسئولین فنی و محققین دانشگاهی تشکیل یافته که مسئول بررسی نمونه­ها و ایده­های قبلی و کار روی خلاقیت­های جدید و روز دنیاست. وجود چنین واحدی علاوه بر سودآوری کلان، موجب دگرگونی شگرفی در جوامع و رفاه زندگی مردم نیز می­شود.         

اهداف تحقیق و توسعه (R & D )

اهداف واحد تحقیق و توسعه که در جهت تلاش برای دستیابی به سطح مطلوب برای یک سازمان می­باشد، براساس اولویت­ها و نیازهای آن سازمان در یک چارچوب منسجم تدوین می­گردند که می­توان برخی را به شرح زیر نام برد.

-          تولید محصول یا محصولات جدید و ارتقای کیفیت با کمک مهندسین و کادر پرسنلی مجرب از دانشگاه و صنعت

-          تولید دانش نوین پیرامون عناوین علمی و فن­آورانه به منظور توسعه محصولات و بهینه­سازی فرآیندها

-          انجام پروژه­های علمی در جهت برطرف کردن نیازمندی سازمان و رفع یک مشکل خاص با همکاری نزدیک مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین تولید مقاله و کتاب که خود پایه علمی محکمی را در سازمان بوجود آورده و جنبه تبلیغی زیادی دارد

-          بازدهی سریع سود، بهبود سریع عملکردها و بازگشت سریع سرمایه­گذاری و ایجاد اطمینان بیشتر در سرمایه­گذاری در اثر همکاری با نهادهای علمی و همچنین جذب و انتقال فن­آوری­ها

-          پاسخ به نیازها و خواسته­های مصرف­کنندگان و ایجاد رفاه و آسایش برای مردم

-          ارتقای بازدهی فعالیت­ نیروی انسانی که نهایتا باعث افزایش درآمد افراد نیز می­گردد

-          افزایش نیروی رقابتی در عرصه­های داخلی و خارجی و حضور فعال در بازارهای جهانی و بخصوص کشورهای همسایه و برنامه­ریزی دقیق برای تولیدات صادراتی و استاتداردسازی محصولات مطابق بر استانداردهای جهانی و ایزوهای بین المللی

-          ارتقای میزان خوداتکایی و تامین مواد اولیه

-          تحقیقات در راستای کاهش ضایعات تولیدی و یافتن راهکارهای هوشمندانه برای کاهش هزینه تولید

-          آنالیز دقیق وضعیت محصولات موجود و آنالیز دقیق میزان کارآمدی برنامه­های جاری و پرسنل موجود

در حقیقت اهداف تحقیق و توسعه یک سازمان ابتدا در سطح ملی و سپس در سطح بین­المللی تعریف خواهد شد. بر اساس این اهداف بعد از بررسی دقیق نیازمندی­ها، این اهداف در سمت گسترش تجارت موجود و یا حرکت به سوی تجارت جدید خواهد بود.  در سال­های اخیر وزارت صنایع و معادن طی بخشنامه­ای کارخانه­های تحت پوشش در سراسر کشور را تشویق به تاسیس واحدهای R & D نموده است. هرچند که واحدهای تحقیق و توسعه در بسیاری از صنایع و کارخانجات جایگاه مناسب خود را هنوز پیدا نکرده­اند ولی به نظر می­رسد که با حضور مراکز دانشگاهی در کنار شرکت­های صنعتی و تولیدی و حتی ارگان­های دولتی، این واحدها فعال شده و به صنعت کشور حال و هوای تازه­ای بدهند که البته در این میان نیز واحدهای صنعتی نیز بایستی قدم جلو گذاشته و با مراکز علمی و دانشگاهی همکاری نزدیک داشته باشند و خود طالب تغییر و نوگرایی باشند. در تدوین اهداف بایستی کاملا اهداف کوتاه مدت و بلند مدت مشخص و استراتژی­های اختصاصی جهت نیل به این اهداف در دستور کار قرار  گیرند و در این راستا تمام پرسنل و بخش­های موجود در سازمان موظف به اجرای دقیق و یکپارچه خواسته­های بخش R & D تحت مدیریت مداوم مدیر آن سازمان می­باشند. بدیهی است که برای رسیدن به اهداف ذکر شده و شکل دادن به مسیر علمی سازمان، عوامل و ابزارهای متعددی مورد نیاز است که می­توان به هزینه­های R & D شامل هزینه پرسنلی، هزینه تحقیقات، کسب حمایت­های دولتی و غیره اشاره داشت. در حقیقت برای رسیدن به تکنولوژی جدید و سودآوری مضاعف و از همه مهم­تر توسعه و بقای یک شرکت عواملی چون؛ ابزار و دستگاه­های صنعتی و جدید، پرسنل مجرب و آگاه از مراکز دانشگاهی و خود سازمان، اطلاعات و دانش فنی و مدیریت ایده­آل لازم می­باشند. لازم به ذکر است که مجموعه عوامل ذکر شده و نحوه و میزان ارتباط آنها تعیین کننده سطح تکنولوژی موجود در هر سازمان یا کارخانه­ای خواهد بود.